Voordat de bom valt

Kyiv is voor mij ook de stad van de onverwachte ontmoetingen en spontane uitstapjes. Op zondagavond kreeg ik een privébericht op Twitter van een oud-klasgenoot van mijn moeder, Tim, die toevallig ook in de stad was en vroeg of ik zin had om de volgende dag mee te gaan op zijn privétour naar de voormalige kernraketlanceerbasis in Pervomajsk, in het zuiden van Oekraïne. Dat liet ik me geen twee keer zeggen. De volgende ochtend begaf ik me in alle vroegte naar zijn hotel en vertrokken we voor een autorit van zo’n driehonderd kilometer naar de Mykolajiv-provincie.

Onze chauffeur leek in eerste instantie een zwijgzame man. Dat bleek al snel niet aan zijn karakter, maar aan zijn matige kennis van de Engelse taal te liggen. Met zijn Russisch was niets mis. En dat hebben we geweten ook. Zodra chauffeur Andrej erachter kwam dat ik Russisch sprak begon hij te oreren over zichzelf, zijn familie en zijn land, en hield daar niet meer mee op. Hij slaagde er bovendien in om elk gesprek op geheel eigen wijze terug te leiden naar God.
“Ben je niet trots op je land, Andrej?”
“Ach, mijn huis in dit land is maar tijdelijk. Mijn huis in de hemel is voor eeuwig.”
“Houd je van voetbal?”
“Ik houd van God.”
Oké, Andrej.

Toen we na een rit van drie en een half uur bij de lanceerbasis aankwamen viel het ons meteen op hoe rustig het er was. Afgezien van ons drieën en het handjevol soldaten dat er nog werkte zijn we nog geen tien andere bezoekers tegengekomen. Dat krijg je bij een plek die ver van alle grote steden ligt. Onze privégids Jelena vertelde dat ze de dag ervoor topdrukte hadden met maar liefst veertig bezoekers. Als Engelssprekende gids had ze inmiddels al wel de hele Amerikaanse ambassade rondgeleid, maar verder lijken er maar weinig buitenlanders geïnteresseerd in deze plek. Dus, mocht je een keer in Oekraïne zijn en zin hebben in een interessante excursie én weldadige rust: het hoofdkwartier van de strategic missile forces in Pervomajsk is je place to be.

Jelena begon in rap tempo aan onze rondleiding. Zoals in vrijwel elk Oekraïens museum begonnen we in een ruimte met een grote kaart van het land, waarop te zien was waar we ons bevonden en waar de andere kernraketlanceerbasissen in het land gesitueerd waren. Ze werkte haar verhaal zo snel en geroutineerd af dat ik even bang was om weer een gids te hebben die in werkelijkheid helemaal geen Engels sprak en enkel een uit het hoofd geleerd verhaaltje afratelde, maar toen we erin slaagden om in haar korte adempauzes een paar vragen te stellen bleek dat ze wel degelijk goed Engels sprak en nog veel meer wist dan ze vertelde. Dit is in Oekraïne een kwestie van leeftijd: de oudere ‘Engelssprekende’ gidsen hebben in veel gevallen enkel een verhaaltje in fonetisch Engels uit hun hoofd geleerd, de jongere generatie spreekt de taal ook daadwerkelijk.

Wat geen generatiedingetje is, is de leeftijd waarop mensen hier kinderen krijgen en de samenstelling van gezinnen. Onze gids was 31 en had een zoon van 9, hier eerder regel dan uitzondering. Mensen trouwen jong, krijgen jong kinderen, scheiden en krijgen dan nog eens kinderen met een tweede en soms zelfs derde partner. Chauffeur Andrej, die ons vertelde over zijn twee naar het buitenland geëmigreerde en weer teruggekeerde broers (een groot probleem voor Oekraïne, dat de meeste emigranten niet ziet terugkeren), vermeldde pas ergens halverwege het verhaal dat ze alle drie een andere vader hadden. Is hier niet zo belangrijk, als je samen bent opgegroeid ben je broers. De woorden voor halfbroer en halfzus hoor je zelden, terwijl heel veel mensen ze wel hebben. Mijn docente Ljoedmila, die er ook een handje van heeft om veel en lang over zichzelf te vertellen, noemt haar echte vader expliciet “mijn oorspronkelijke vader” en de tweede man van haar moeder “mijn vader.” Wie er voelt als familie is veel belangrijker dan wie het daadwerkelijk is.

Goed, terug naar Pervomajsk. Toen we alle ruimtes in het museum bekeken hadden nam Jelena ons via een onderaards gangenstelsel mee naar de raketsilo. Daar gingen we met een piepklein liftje naar de elfde en twaalfde verdieping, de onderste twee dus. De bovenste tien verdiepingen zijn afgesloten, omdat de raketsilo’s in Rusland nog precies zo werken en men om begrijpelijke redenen niet wil dat mensen precies kunnen zien hoe ze eruit zien. We kwamen op de plek terecht waar ten tijde van de Sovjet-Unie permanent twee soldaten met hun vingers bij de knop zaten. Elke zeven seconden kregen deze soldaten een code te zien, die ze moesten overtypen op hun toetsenbord. Zo bleven ze tijdens hun zes uur durende shifts in opperste concentratie en zouden ze niet aarzelen om de code voor een echte lancering in te typen, mocht die ooit komen. In de kleine ruimte stond ook een telefoon, die in directe verbinding stond met het Kremlin. Jelena vertelde dat de soldaten doodsbang voor die telefoon waren. De secretaris-generaal van de Sovjet-Unie kon elk moment zelf bellen met de opdracht om een raket te lanceren die miljoenen mensen zou doden. Om te testen of de verbinding nog werkte werd er echter om de zoveel tijd door een medewerker in het Kremlin gebeld, waarbij de soldaten in Pervomajsk de schrik elke keer weer om het hart sloeg.

Lancering van de kernraket zou overigens ook hun eigen dood betekenen, maar dat werd hen niet verteld. De soldaten dachten dat ze vijfenveertig dagen in de silo moesten blijven (op de elfde verdieping hingen drie bedden aan de muur), waarna ze haar in een speciaal pak konden verlaten. Vijfenveertig dagen leven uit de kleine koelkast bij de bedden was natuurlijk al onmogelijk, de gedachte dat ze na die periode niet spoedig zouden sterven door alle straling bij het verlaten van de silo is zo mogelijk nog idioter. Maar ja, wisten zij veel.

Vervolgens werden we nog rondgeleid over het terrein van de legerbasis, waar raketten, tanks en andere legervoertuigen tentoongesteld stonden. Jelena vertelde ons dat de soldaten die hier werkten dat zelfs niet tegen hun vrouw mochten vertellen. Elke shift van vier dagen op de basis werd afgesloten met een uurtje sauna, waarin ze hun ervaringen en gedachten met elkaar konden delen, waarna ze met de mond op slot naar huis gingen. Er zijn in Pervomajsk waarschijnlijk veel pogingen tot spionage geweest, maar daar werd nooit in officiële documenten over geschreven. Er is slechts één verhaal bekend van een vrouw in het dorp met een hoop kinderen die ontmaskerd werd als spion voor het Westen.

Toen ik dinsdagochtend in de klas vertelde waar ik de dag ervoor was geweest zag docente Ljoedmila dat als een perfecte aanleiding om een uur lang alle argumenten op te sommen waarom Oekraïne zelf weer kernwapens moest gaan ontwikkelen. Dan zou het snel afgelopen zijn met het landjepik door Rusland. De lanceerbasissen, de technologie, de fabrieken en de experts zijn er nog, dus wat houdt Oekraïne tegen? Wanneer je hier een Oekraïner vertelt dat je bij een voormalige kernraketlanceerbasis geweest bent, begint hij meteen over het Boedapest Memorandum in 1991, waarin Oekraïne afstand deed van haar kernwapens, in ruil voor de belofte dat haar territoriale integriteit nooit geschonden zou worden. Ondertekenaars: Rusland, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, en Oekraïne dus. Wat deze belofte waard was weten we inmiddels. Met het opgeven van haar kernwapens en het vertrouwen op de woorden van de wereldmachten heeft Oekraïne in 1994 een grote fout gemaakt, maar om het nucleaire arsenaal weer op te bouwen? Ik weet het niet. Je kunt het ze in ieder geval niet kwalijk nemen dat ze er stiekem over fantaseren.